Dünyanın hemen her yerinde birçok insanın hayatı, yalnızca sınavlarla etkilenmekle kalmamakta, sınavlardaki başarılarına göre hayatları hakkında kararlar da verilmektedir. Anne babalar erken dönemden itibaren çocuğun yaşına ve gelişimsel özelliklerine göre, çocuklarının dönem özelliklerini iyi bilmelidirler. Her yaş grubu çocuğun, karşılaştıkları durumlara verecekleri tepkiler farklı olacaktır. Bu tepkiler kendi özelliklerinden, ebeveyn tutumlarından ve genetik özelliklerden etkilenecektir. Ebeveynler sınav kaygısı ile ilgili bilgilerini artırırlarsa doğru yaklaşımlarla çocuklarına destek olabilirler.
Kaygı; Kişinin bir uyaranla karşılaştığında yaşadığı bedensel, duygusal ve zihinsel aşırı uyarılmışlık halidir. Sınav kaygısı ise bu aşırı uyarılmışlık halinin sınavdan önce, sınav esnasında ve sınavdan sonra yaşanmasıdır
- Sınav kaygısında sınavın kendisi strese yol açmaz, sınavın kişi tarafından algılanış biçimi kaygıya neden olur.
- Bu nedenledir ki bazı öğrenciler sınavlarda çok rahat ve başarılıdır, bazıları ise kaygılı ve başarısız olur.
- Karşılaştıkları olayları felaketleştirme ya da abartma eğiliminde olan çocuk ve ergenlerde, endişe duyulan bir durumun korkunç olacağı ve felaketle sonuçlanacağı yönündeki mantıkdışı bir inanç, genellikle kaygıya eşlik etmektedir.
- Sınavın tehlike yaratan bir durum olarak düşünülmesi kaygıya neden olur.
- Zihnin sürekli sınav anı ve sınav sonrası olacaklarla (hayal kırıklığı gibi) meşgul edilmesi ve bu konuda endişe duyulması, sınav kaygısının yaşanmasına yol açar.
Sınav kaygısının nedenleri;
- Mükemmeliyetçi kişilik yapısı
- Yüksek beklenti düzeyi
- Kötü çalışma alışkanlığı
- Görev ve sorumlulukları erteleme
- Başarısız olma ve değerlendirilme korkusu
- Yorgunluk, uykusuzluk ve yanlış beslenme
- Her durumu felaketmiş gibi algılama
Sınav kaygısının gelişiminde ebeveynlerin ve diğer yetişkinlerin başarı beklentisinin önemi büyüktür. Özellikle çocuğun bu beklentinin sözlü (bir sonraki sınavda daha yüksek not alırsın (bu sınavda yüksek not alamadın)), biz elimizden geleni yaptık, ders aldırdık (sen de elinden geleni yapmalısın, başarılı olmalısın vs)) ya da sözsüz ipuçlarını (ebeveynlerin kurs ödemeleri, üzülmeleri, kaygılanmaları vs) değerlendirerek fark etmesi kaygıda rol oynar. Birçok kişinin bu beklentisi öğrenciye çok fazla gelebilir. Sınav zamanı yaklaştıkça öğrenciler bu beklentileri olduğundan çok daha yoğun algılarlar.
Yoğun beklenti
Duygusal yük
Karamsarlık ve bıkkınlık
(Bu duygular nereye gitse çocuklara eşlik eder)
Hafif düzeyde kaygı;
Dikkati artırır
Uyarıcı etkisi vardır
Öğrenme gücünü artırır
Hatırlamayı kolaylaştırır
Zamanı verimli kullanma becerisini geliştirir
Bilgi transferini güçlendirir
Odaklanma becerisini artırır.
Yoğun kaygı belirtileri ise;
Konsantrasyon zorluğuna
Karar verme güçlüğüne
Unutkanlıkta artışa
Öğrenileni kullanamamaya
Dikkatin yaşanılan bedensel belirtilere kaymasına
Organizasyon güçlüğüne
Düşüncelerin çarpıtılmasına yol açar
Kaygının fiziksel belirtileri;
Kalp atışlarında hızlanma
Sakin oturmayı engelleyen aşırı ruhsal enerji
Nedensiz ağlama isteği-kolay ağlama
Dilin damağın kuruması
Terleme
Üşüme
Yorgunluk-bitkinlik
Soluk alıp vermede güçlük
Çarpıntı hissi
Titreme
Mide ağrısı
Baş ağrısı
Uykusuzluk-kabus görme
İştahsızlık
Kaslarda gerginlik
Ateş basması
Baş dönmesi
Yüz kızarması
Göğüste ağrı, basınç ve sıkışma
Bulantı-kusma
İshal-kabızlık
Sık idrara çıkma
Soğuk ve nemli eller
Dişlerin sıkılması
Kaygının duygusal belirtileri
Gerginlik
Sinirlilik
Karamsarlık
Korku
Durgunluk
Kendine güvende azalma
Panik
Kontrolü yitirme hissi
Çaresizlik
Heyecan
Endişe
Huzursuzluk
Yalnızlık hissetme
Anlaşılamadığı duygusu
Öfke-kızgınlık
Ümitsizlik
Hayal kırıklığı
Mutsuzluk
Tedirginlik
Kaygının zihinsel belirtileri
Bildiklerimin hepsini unuttum
Bana süre yetmeyecek
Başarılı olamayacağım
Yeterince iyi değilim
İstediğim yere giremezsem ölürüm daha iyi
Sınavı kazanamazsam annemin babamın yüzüne nasıl bakarım
Yüksek puan alamazsam rezil olurum
Kaygıları olan çocuklara sıkça medyada önerilen yöntemlerin yapılabilirliği tartışmalıdır.
Özellikle sınav kaygısı olan çocuk ve gençlere yönelik pek çok yazıda ve görüşmelerde yapılan öneriler “Eğer bunları yaşıyorsan hemen düşüncelerini kontrol et. ? Çözüm için harekete geç. ? Geçmişteki başarılarını düşün, ? İyi ve güzel yaptığın her şeyi listele ve o listeyi sık sık hatırla... ? Sıkıntı yaşadığın konuların üzerine gidip, onunla mücadele et? Derse devamlı ve etkin katıl ?Sınav öncesinde zihninizde geçmiş başarısızlıklarınızı değil başarılarınızı düşünün ?” şeklinde olmaktadır. Oysa çocuk ve gençlerin kaygılarının yapısal ya da dinamik nedenleri vardır. Bu nedenler anlaşılmadan, fark edilmedin, tedavide yol alınmadan baştan yapılan yukarıdakilere benzer öneriler sorun için çözüm olamayacaktır. Aksine bu önerileri de uygulayamayan ya da uygulayıp kaygıyı azaltmada başarılı olamayan çocuğun motivasyonu ve kendine güveni daha da olumsuz etkilenecektir.
Sınav kaygısı olan çocukların değerlendirme ve yaklaşım
Sınav kaygısı olan çocuk ve gençlerde değerlendirme yapılırken aşağıdaki sorularla yanıt aranır. Bu soruların yanıtları doğrultusunda da bir tedavi programı düzenlenir.
- Kaygının şiddeti ne kadar?
- Kaygının neyle ilişkili olduğu (genel mi sadece sınava özgü mü?
- Yaşamını ve derslerini nasıl etkilediği?
- Gelişimsel nedenler var mı (dikkat sorunları, hareketlilik, dürtüsellik, öğrenme sorunları var mı?)
- Anne baba tutumları, çocukla ilişkiler kaygıya etki ediyor mu? )
- Kaygılı olmaya genetik yatkınlık var mı?
- Sınav kaygısına bağlı ek psikiyatrik sorunlar gelişmiş mi? (sınav kaygısı sonrasında depresyon, diğer kaygı bozuklukları, takıntılar, tikler vs gelişmiş mi? )
- Sınav kaygısı ruhsal sorunların bir parçası mı? (kaygı bozukluğu, depresyon ya da gelişimsel sorunların sonucu mu ?)
- Tedavi gerekiyor mu?
- Tedavide izlenecek yol danışmanlık mı olmalı ya da ek psikiyatrik tedaviler gerekiyor mu?
Sınav kaygısının çözümünde ebeveynlere öneriler
Anne ve babanın kendi beklentileri ile çocuğun kapasitesi-sınırları arasında gerçekçi bir denge kurulmalıdır
Anne ve babalar çocuğun çalışma isteğini arttırmak niyetiyle kaygıyı arttırıcı yaklaşımlardan kaçınmalıdır (“Bu kadar çalışmayla kazanamazsın, daha düzenli çalışmalısın, arkadaşlarından çok geridesin, bizi mahcup etme vs ”)
Eğer çocuk sınav hakkında konuşursa anne ve babalar çocuğu yorumsuz; fakat anlayarak, empati göstererek dinlemelidir. Böylece anne ve babalar çocuğun gerçek duygularını anlamış olur. Bu konuşmalarda çocuğun başarısıyla ve başarısızlığıyla anne ve baba tarafından kabul edildiği hissettirilmelidir.
Sürekli “çalış, çalışmıyorsun!” demek yerine, ’’Nasıl gidiyor? Neler yaptın? Birlikte göz gezdirelim ister misin? Bizden istediğin bir şey var mı?’’şeklindeki bir yaklaşım benimsenmelidir. Çok uyarıcı, çok yönlendirici, nasihat edici tutumlar çocuğun kaygı düzeyini artırır. Yine çok koruyucu kollayıcı tutumlardan kaçınılmalı, çocuğun yaşına uygun girişimselliği desteklenmelidir.
Olumlu geri bildirimlerin ön planda olduğu bir yaklaşım çok önemlidir.
Çocuk çevresiyle, arkadaşlarıyla ya da kardeşleriyle kıyaslanmamalıdır (Onlar başarılı sen başarısızsın, onlar iyi sen değişin…).
Çocuk anne ve baba tarafından yaşına ve kişisel özelliklerine göre yeterince iyi tanınmalıdır.
Hoşlandığı faaliyetleri yapması sağlanmalıdır.
Çocuğa sınavın sadece bir fırsat olduğu, yaşamda başka fırsatların da olduğu anlatılmalıdır.
Huzurlu bir aile ortam sunulmalıdır.
Anne ve baba tarafından çocuğa zaman ayrılmalıdır.
Göstermiş olduğu çaba takdir edilmelidir
“Sonuç ne olursa olsun senin yanındayız” mesajı verilmelidir.
